همشهری آنلاین- امیرمحمد حسینی: فرونشست زمین در ایران بیش از ۵ برابر متوسط جهانی است. ایران رتبه چهارم فرونشست در دنیا را دارد و ۲۹ استان کشور درگیر آن هستند. این‌ها همه آمارهایی است که خبر از بحرانی‌شدن وضعیت فرونشست در ایران می‌دهد. پدیده‌ای که هر چند جهانی است و بیش از ۱۵۰ کشور با آن درگیر هستند اما در ایران رشدی فزاینده داشته و اثرات آن در چند سال اخیر به شکل فروریزش به شکل ملموس توجه افکار عمومی را به خود جلب کرده است. این اتفاقات بازتاب‌های زیادی نیز در فضای مجازی داشته و نگرانی‌های زیادی را در جامعه به وجود آورده است. اما فرونشست زمین چیست و این پدیده از چه زمانی در ایران رخ داده و چرا در چند سال گذشته اوج گرفته و اثرات آن به شکل فروریزش در استان‌هایی مثل اصفهان و تهران پدیدار شده و حساسیت‌ها را بالا برده؟
فرونشست چیست؟
فرونشست زمین یک بحران جهانی است و مهم‌ترین عامل آن زمین بحران آب است. طبق آمارها ۱۵۰ کشور و صدها شهر سالانه حدود ۱۰ سانتی‌متر فرونشست دارند و طبق تحقیقات انجام‌شده فرونشست یا غرق تدریجی زمین تا سال ۲۰۴۰ می‌تواند ۱۹درصد جمعیت جهان را تحت تأثیر قرار دهد. به طور مثال ۴۵ ایالت آمریکا و بیش از ۹۵ شهر چین به ترتیب با پهنه‌ای بیش از ۱۷ هزار و ۷۹ هزار کیلومتر مربع دچار مخاطره فرونشست هستند. خشکسالی و کمبود بارش و از سوی دیگر برداشت و استخراج بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی، استحصال و استخراج معادن نفت، گاز، زغال‌سنگ و کانسارها، فروچاله‌ها و تنش ایجادشده به‌واسطه ایجاد و احداث سازه‌های بزرگ از جمله علل فرونشست زمین است. به طور کلی در دنیا حدود ۷۷ درصد فرونشست به علت عوامل انسانی است که ۶۰ درصد از این عوامل مربوط به برداشت آب‌های زیرزمینی برمی‌گردد. البته طبق گزارش‌های سازمان نقشه‌برداری این نسبت در ایران بالاتر است و حدود ۹۰ صد پدیده‌های فرونشست به دلیل برداشت آب‌های زیرزمینی است.
فرونشست در ایران از چه زمانی آغاز شد؟
نخستین گزارش رسمی درباره فرونشست زمین در ایران سال ۸۳ از سوی سازمان نقشه‌برداری کشور منتشر شد و در اختیار مسئولان دولت و مدیریت بحران کشور قرار گرفت. البته تغییرات ارتفاعی در منطقه تهران، اولین بار در شمال بزرگراه آزادگان در سال ۱۳۸۰ اتفاق افتاد که در مقایسه با سال ۱۳۷۱، فرونشستی معادل ۱,۲ متر در یک بازه ده ساله مشاهده شد. این پدیده در ایران از حدود سال ۱۳۴۷ در دشت رفسنجان دیده شده بود و سپس نشانه‌های سال ۶۶ در اصفهان خود را نشان داد. با این همه از آن تاریخ با دهه هشتاد هر چند رفته‌رفته منابع آبی و ذخیره آب‌های زیرزمینی کمتر شد اما توجه لازم به پدیده فرونشست و پیامدهای آتی آن در کشور نشد. حتی از دهه هشتاد و پس از آغاز مطالعات و انتشار گزارش‌های ابتدایی نیز اقدام‌های ملموسی برای مقابله با این بحران انجام نشد تا جایی که تا سال ۹۲ به گفته رییس سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور فرونشست یک میلیون هکتار از دشت‌های کشور را در برگرفت.
ایران، رکوردار فرونشست در دنیا
طبق گزارش سازمان زمین‌شناسی ایران از ۶۰۹ دشت ایران حدود ۵۰۰ دشت دارای آب شیرین هستند که همه آن‌ها با پدیده فرونشست مواجه اند. علیرضا شهیدی رییس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات این وضعیت را فاجعه و زلزله خاموش دانسته است. شهیدی تاکید کرده که در کل دنیا اجازه دسترسی به منابع آبی بین ۳ تا ۲۰ درصد است و وقتی به ۴۰ تا ۶۰ درصد برسد، به عنوان تنش یاد می‌شود و بین ۶۰ تا ۸۰ درصد بحران است و این در حالی است که در ایران گاهی بالای ۸۰ درصد از منابع آبی را استفاده می‌کنیم. بر اساس آمارهای اعلام شده در هر دو کیلومتر مربع یک حلقه چاه در کشور یعنی بیش از یک میلیون و ۴۰۰ هزار حلقه چاه در ایران وجود دارد که ۷۰۰ هزار حلقه آن و باقی غیرمجاز هستند. به گفته علی بیت‌اللهی مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تنها در استان تهران ۵۰ هزار حلقه چاه وجود دارد که گفته می‌شود ۴۰ هزار حلقه آن غیرمجاز است. این استخراج بی‌رویه منجر به فرونشست زمین شده که تبدیل به فروریزش‌هایی در مناطق مختلف تهران شده است. تا جایی که موسسه تحقیقاتی اینتل‌لب که گروه بین‌المللی مشاوره اطلاعاتی است، نیز تیرماه سال گذشته با انتشار چند تصویر ماهواره‌ای، فرونشست زمین در اطراف تهران را بمب ساعتی بی‌صدا دانست که تهدیدی برای ۱۳ میلیون نفر جمعیت ساکن در این مناطق محسوب می‌شود. بر اساس این گزارش سالانه ۲۵ سانی‌متر فرونشست زمین در برخی مناطق تهران رخ می‌دهد. این در حالی است که محسن طباطبایی مزدآبادی، دبیر کل اقتصاد شهری ایران فرونشست زمین در تهران را روزانه ۱ میلی‌متر معادل سالانه ۳۶ متر دانسته است. بنابراین طبق این آمار تهران از منظر فرونشست زمین در دنیا رکورددار است. بیشترین خطر فرونشست نیز در مناطق غربی و جنوب غربی تهران است و به گفته دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی طبق برآوردها در شهر تهران حدود سه میلیون نفر در معرض مخاطرات ناشی از فرونشست و فروریزش زمین هستند.
کدام استان‌ها درگیر فرونشست هستند؟
براساس آمارهای اعلام شده در اتحادیه اروپا نرخ فرونشست ۴ میلی‌متر در سال است به عنوان نرم بحرانی شناخته می‌شود. این در حالی است که میانگین فرونشست در ایران ۶ سانتی‌متر در سال است. این فرونشست‌های فزاینده در سال‌های اخیر منجر به فروریزش‌هایی نیز شده که منجر به بالارفتن حساسیت و توجه افکارعمومی نسبت به این موضوع شده است. این پدیده در اصفهان تا حدی بحرانی است که کارشناسان درباره تخریب آثار تاریخی این شهر هشدار داده‌اند و به تازگی نیز آثار ناشی از فرونشست در مسجد سید، حمام علی قلی آقا، مسجد قلی آقا، مسجد قطبیه، کاروانسرای ساروتقی و دیگر آثار تاریخی محدوده مرکزی شهر اصفهان مشاهده شده است. پس از آن از نظر تعداد جمعیت شهری نیز استان‌های تهران، خراسان‌رضوی، اصفهان، البرز، کرمان و قم، هرکدام با جمعیتی بالای یک میلیون نفر در ردیف استان‌های با ریسک جمعیتی بالای در معرض خطر فرونشست زمین، قرار دارند. همچنین براساس آمارها استان‌های فارس، یزد، همدان، مرکزی، چهارمحال و بختیاری، آذربایجان شرقی، زنجان، قم، اردبیل، کردستان، آذربایجان غربی، خراسان شمالی، و کرمانشاه در معرض خطر فرونشست قرار دارند. به گفته سید عبدالرضا سعادت، مدیرکل زمین‌سنجی و نقشه‌برداری زمینی سازمان نقشه‌برداری نرخ سالانه فرونشست در مناطق جنوبی استان تهران در حدود ۲۱ سانتی‌متر در سال، در استان البرز ۲۹ سانتی‌متر در سال، در استان گلستان، ۲۲ سانتی‌متر در سال، در استان اصفهان ۱۳ سانتی‌متر در سال و در قزوین ۱۸ سانتی‌متر در سال و استان کرمان ۱۹ سانتی‌متر در سال است.
چه خواهد شد؟
هر چند بسیاری از خسارت‌های فرونشست زمین و به ویژه فروریزش‌ها به شکل ملموس در زندگی روزمره مردم قابل لمس است این پدیده پیامدهای غیرملموسی نیز دارد. از جمله خطرات فرونشست، افزایش خطر سیلاب، خسارت به ساختمان‌ها، فونداسیون‌ها و زیرساخت‌ها (جاده، خطوط ریلی، پل‌ها و تونل‌ها و ساختارهای زیرسطحی (شبکه‌ها و خطوط انتقال آب، گاز و...)، اختلال در مدیریت آب و بخش‌های مرتبط (افزایش هجوم آب شور در نواحی ساحلی، کاهش محصولات زراعی، تشدید پیامدهای خشکسالی و...)، افزایش دی‌اکسیدکربن خروجی به‌دلیل افزایش اکسیداسیون مناطق توربی و باتلاقی، کاهش تنوع زیستی و ارزش اکولوژیکی محسوب می‌شود. این پدیده در ایران در سال‌های اخیر رشد داشته و به گفته کارشناسان در صورت عدم توجه و سیاست‌گذاری‌های ضروری برای مقابله با آن می‌تواند تبدیل به بحران پردامنه‌ای در کشور شود.
نظر شما